در حالی که دوران سلطنت قاجاریه بر ایران، دوره تاسف آوری در تاریخ این مرز و بوم است؛ اما سبک معماری معاصر ایران را باید برآمده از این دوره دانست. در واقع سبک معماری معاصر ایران برداشتی از سبک معماران اروپایی است. نخستین بار در دوره قاجاریه بود که معماران ایرانی با سبک های معماری در اروپا آشنا شدند و به تقلید از آنان بناهایی را برای اشراف قاجار و سپس به مرور زمان برای مردم عادی ساختند. شاهان قاجار علاقه زیادی برای سفر به فرنگ داشتند و البته از طریق همین مسافرت ها، سفرنامه ها، عکس ها و کارت پستال های مختلفی به دست معماران ایرانی رسید. به همین دلیل آنها بدون داشتن آگاهی دقیق از قواعد و اصول سبک های اروپایی، ساختمان های خود را بنا می کردند.
در حالی که بسیاری از کارشناسان، تفاوت میان معماری دوره قاجار با معماری اروپا را ناشی از تقلید نادرست ایرانیان از غرب می دانند؛ اما دکتر وحید وحدت، استاد تاریخ معماری دانشگاه تگزاس، این تفاوت را ناشی از ریشه های معماری مدرن در دوره قاجار عنوان کرده است. او معتقد است که ایرانیان با توصیفی که فرنگ رفته های قاجار از اروپا داشته اند، به دنبال ساخت آرمان شهری ایرانی بوده اند.
در سال ۱۸۶۴ میلادی برابر با ۱۲۴۳ هجری شمسی، ممتحن الدوله به عنوان نخستین معمار ایرانی تعلیم دیده در اروپا به وطن بازگشت و بناهای مختلفی از جمله مدرسه سپهسالار و مجلس شورای اسلامی را بنا کرد؛ اما با این حال نتوانست تحول عظیمی را در معماری معاصر ایران بوجود آورد.
برج آزادی نمادی از سبک معماری معاصر ایران
در اوایل دوره رضا شاه تمایل به تحصیل در اروپا بیش از پیش گسترش یافت و معماران تحصیل کرده ایرانی در اروپا، از طرف دولت پهلوی برای توسعه بناهای شهری به ایران دعوت شدند و از آن زمان تقابل میان معماران سنتی و معماران تحصیلکرده در اروپا، شکل جدی به خود گرفت.
معماران جوان فرنگ رفته، سبک معماری را به ایران آوردند که انعکاسی از تحولات مدرن در اروپا بود. استفاده از مصالح جدیدی همچون بتن، شیشه و فولاد و جایگزین کردن روش های ساخت نوین سازه با روش های پیشین، شروع سریعی بر تحولات معماری معاصر ایران گذاشت. بزرگترین هدف معماران در این دوره، تغییر روش های سنتی ساخت و ساز و ترویج معماری مدرن در ایران پهلوی بود.
در سال ۱۳۱۹ خورشیدی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تاسیس و معماری به عنوان یکی از سه رشته تحصیلی در آن، انتخاب شد. اولین فارغ التحصیلان این دانشکده، وارث معماران ایرانی شدند که در اروپا تحصیل کرده بودند. اینان تاثیر گذارترین گروه در تثبیت و ترویج اصول و مفاهیم معماری مدرن در ایران بودند.
یکی دیگر از عوامل گسترش معماری مدرن در معماری معاصر ایران، شروع ساخت و ساز و توسعه شهرک سازی در سال های دهه ۲۰ و ۳۰ خورشیدی است. تا اواسط دهه ۱۳۲۰ ساخت بناهای شهری و روستایی، بیشتر با مصالح سنتی همچون کاهگل، چوب و خشت انجام می گرفت؛ اما پس از پایان جنگ جهانی دوم و با بکارگیری مصالحی مانند تیرآهن، بتن و آجر در ساخت و ساز بناها، به یکباره سیمای شهرها و روستاها شروع به تغییر کرد.
سبک معماری معاصر ایران را می توان به ۴ بخش تقسیم نمود
۱. سبک ملی
۲. سبک شبه مدرنیستی
۳. تاریخ گرا و بوم گرا
۴. معماری پس از انقلاب اسلامی
سبک ملی که به نوعی در دوران محمد رضا شاه پهلوی شکل گرفت و به این نام خوانده شد، در جستجوی هویت ملی و بازگرداندن سنت های معماری ایران باستان و ترکیب آن با متدهای روز آن زمان بود. به همین علت با حفظ کالبد و ساختار بناهای اروپایی، عناصر معماری در ایران با آن درهم آمیخته شده و سبکی را خلق کرد که عاری از سیر تکاملی بود.
معماری شبه مدرنیستی در ایران از اواسط سلطنت رضا شاه و به تاثیر از معماری مدرن مکتب وین، معماری اکسپرسیونیست آلمان و آرت نووی فرانسه شکل گرفت. وارطان هوانسیان که نماینده این گروه به حساب می آید، به شدت شیفته تجددگرایی بود و معماری مدرن ایران را با کشف حجاب رضا خان مقایسه می کرد. در اواخر دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی معمارانی همچون ایرج کلانتری و فرامرز شریفی به تجربیات جدیدی دست زدند که تا حد زیادی متاثر از معماری مدرن، اما با حال و هوای ایرانی بود. از این رو این دوره را شبه مدرنیستی می نامند.
معماری تاریخ گرا در موازات معماری مدرنیستی و بین دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شکل گرفت و به شدت تحت تاثیر جریانات روشنفکری در آن زمان بود. معماری تاریخ گرا و بوم گرا خواستار بازگشت و تداوم رسوم و باورهای فرهنگی و بومی ایران زمین شد.
معماری پس از انقلاب بیشتر تحت تاثیر جنبش پست مدرنیسم بود. یکی از بزرگترین دغدغه های معماران این عصر را باید آشتی دادن سنت و تحولات شکل گرفته در معماری مدرن دانست.
استفاده از المان های تکنولوژیکی در معماری غرب، مانند استفاده از فلز و بتن در ساختمان سازی باعث شکل گیری سبک معماری معاصر در غرب شد. اولین ساختمان های مدرنی که در این دوره شکل گرفت، نمایشگاه بین المللی هاید پارک لندن است. این ساختمان بر روی یک سازه فلزی بنا شده و از شیشه به صورت گسترده ای در آن استفاده گردید. بکارگیری این قبیل مصالح جدید باعث شد تا زبان معماری جدیدی در جهان شکل گیرد.
همان طور که در سبک معماری معاصر ایران نیز به آن اشاره شد، پس از جنگ جهانی دوم و احساس نیازی که به ساخت و سازهای گسترده در بین جوامع غربی شکل گرفت، باعث توسعه معماری مدرن و سرعت گرفتن این سبک از معماری شد.
در همین دوره بود که لوکوربوزیه اصول پنجگانه سبک معماری مدرن را مطرح کرد و تعریف جدیدی از معماری را بوجود آورد. از اواسط قرن بیستم میلادی شک و شبه زیادی در بین طرفداران اصول معماری مدرن شکل گرفت. برخی سبک معماری معاصر و مدرن را بی توجهی به فرهنگ و سنت های گذشته می دانستند و عده ای از یکنواختی و سادگی طرح ها و بناها گله مند بودند.
این انتقادها از سبک مدرنیسم باعث شد تا در دهه ۱۹۶۰ میلادی در سبک معماری معاصر، مکتبی به نام پست مدرنیسم پدید آید، به همین علت بسیاری آن را دنباله روی مکتب مدرنیسم می دانند.
به مرور زمان و با گسترش تکنولوژی در دهه های آخر قرن بیستم، در سبک معماری معاصر مکاتب دیگری چون های تک بروز کرد و سپس با در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی، مکتب معماری اکوتک پدیددار شد.
با شروع قرن بیستم و با سیر تحولات جهانی و پیشرفت و توسعه تکنولوژی، معماران غربی، ضرورت ایجاد سبکی جدید در معماری را دریافته و با استفاده از مصالح جدید در ساخت بناهای خود، سبک معماری معاصر را بوجود آوردند.
معماری معاصر در واقع اصطلاحی است که به سبک خاصی در ساخت و توسعه بناها تاکید دارد و دارای ویژگی های تقریبا مشابهی هستند. حذف تزئینات اضافی و ظاهری ساده از مهمترین شاخصه های این سبک است.
درباره تاریخچه سبک معماری معاصر و همچنین ویژگی ها و نکات برجسته آن اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی از تاریخ شناسان روند تکاملی معماری معاصر را نشات گرفته از سیر تحولات انقلاب های اجتماعی و سیاسی می دانند و برخی دیگر آن را به پیشرفت های تکنولوژیکی و مهندسی ربط می دهند؛ البته نمی توان از تاثیر مواد و مصالح ساختمانی جدید در توسعه این سبک چشم پوشی کرد. فولاد، بتن، آهن و شیشه از مصالحی هستند که با ترکیب روش های جدید در خانه سازی، معماری خاصی را بوجود آوردند.
در حقیقت با آغاز قرن بیستم، معماران به ضرورت ایجاد سبک جدیدی پی برند که بتواند حرف های تازه ای برای گفتن داشته باشد و از فناوری های معماری پیشین فراتر رود، به همین سبب سبک معماری معاصر حیات خود را آغاز کرد.
در سبک معماری معاصر مفاهیمی همچون زیبایی شناختی تعریفی تازه یافت و معماران این دوره با درک متفاوتی نسبت به نسل پیشین خود، به دنبال اجرای سبک جدیدی برآمدند.
در این بخش به معرفی برخی از سبک های معماری معاصر پرداخته و شاخصه های کلیدی آنها را مرور می کنیم
این سبک الهام گرفته از طبیعت است و از شاخصه های کلیدی آن می توان به حداقل دخالت در محیط طبیعی، گسترش بنا از درون به بیرون و معماری بومی اشاره کرد.
معماری مدرن از تکنولوژی و فناوری های جدید الهام گرفته و از شاخصه های اصلی آن می توان عملکرد و کارایی بیشتر، صنایع پیشرفته و ماشین، توجه به آینده، بکارگیری علوم مختلف چون ریاضی و هندسه و منطق و خرد را نام برد. در این سبک استفاده از دیوارهای شیشه ای و چارچوب های فولادی از محبوبیت بالایی برخوردارند.
این سبک نیز به مانند های تک از تکنولوژی الهام گرفته اما آن را با محیط زیست ترکیب کرده است. از لغات کلیدی که در این سبک به آن توجه بیشتری می شود باید به حفظ محیط زیست، توجه به آینده، بکارگیری فناوری های پیشرفته، بازیافت و انرژی های تجدید پذیر اشاره کرد.
در واقع سبک اکوتک به این نکته اشاره دارد که طراحی باید بر اساس یک اصل شکل گیرد و آن، وجود ساختمان به عنوان جزئی کوچک از محیط طبیعی پیرامون است. اصول و مبانی معماری اکوتک بر پایه کاهش اتلاف انرژی، کاهش تولید عوامل تاثیر گذار بر سلامت انسان، استفاده از مواد برگشت پذیر به طبیعت و همچنین رفع سموم مواد استوار است.
پست مدرن یا همان معماری پسانوگرا یکی از زیر مجموعه های سبک معماری معاصر بوده که از هویت انسان الهام گرفته است. این نوع از معماری مجددا تزئینات و پوشش های زینتی را به میان آورده و اغلب از رنگ های پر زرق و برق و نامتجانس سود می برد.
از واژه های کلیدی که بیشتر در این سبک به چشم می خورد می توان به فرهنگ و تاریخ، سنت و کثرت گرایی اشاره کرد.
این سبک معماری معاصر حدودا از نیمه دوم قرن ۱۸ میلادی آغاز شد و تا نیمه دوم قرن نوزدهم به مدت ۱۰۰ سال رواج یافت. امروزه این نوع سبک از معماری در بناهای معاصر به عنوان معماری کلاسیک جدید شناخته می شود.
بسیاری منبع الهام آن را عصر کلاسیک می دانند. کمال گرایی، جاودانگی، نظم و تناسب، همگونی، ریاضی و هندسه از لغاتی است که در این سبک زیاد به چشم می خورد.
بخشی از سبک معماری معاصر است که در آن از چند معنایی الهام گرفته شده است. دیکانستراکشن در لغت به معنای ساختار شکنی و واسازی است. مکتب دیکانستراکشن یکی از شاخصه های مهم فلسفه پست مدرن است. اکثر اندیشمندان و بزرگان این مکتب، پرورش یافته دوره ساختارگرایی هستند.
مکتب دیکانستراکشن در سال ۱۹۳۰ توسط فیلسوف شهیر فرانسوی، ژاک دریدا پایه گذاری شد. از شاخصه های اصلی و کلمات کلیدی این مکتب می توان به اکنونیت، ابهام و ایهام، عدم قطعیت، تزلزل و تناقض اشاره کرد.
سبکی است که در اواخر قرن بیستم پدیدار شد و در آن از فرم های منحنی و نرم استفاده می‌شد. این سبک بر فلسفه فیلسوف فرانسوی، ژیل دلوز استوار است. این سبک در ادامه فلسفه ساختار شکنانه دیکانستراکشن بنا شد و به نوعی یک فلسفه پساساختارگرا به حساب می آید که مبتنی بر چندگانگی معنایی و تکثر گرایی است؛ بنابراین منبع الهام آن نیز درست به مانند سبک دیکانستراکشن، چند معنایی است.
در این سبک به کثرت گرایی، ضد خرد گرایی، انعطاف پذیری، انتقال نرم و ضد مرکز گرایی توجه ویژه ای می شود. کارهایی که به سبک فولدینگ انجام می شود، معمولا از لایه هایی هم ارتفاع در کنار یکدیگر تشکیل شده که نسبت به هم دارای وجه تمایزی نیستند. این سبک را به دلیل استفاده از اشکال و گوشه های نرم و منحنی شکل با عنوان معماری نئوباروک نیز می شناسند.
سالن کنسرت والت دیسنی در لوس آنجلس نمونه ای از سبک معماری پرش کیهانی
سبک معماری پرش کیهانی یا غیر خطی، سبکی است که در اواخر قرن بیستم بوجود آمد و در آن طرح ها به صورت فانتزی و کاملا دفرمه خود را نشان می دهند. بنیانگذار آن را فرانک گری می دانند. در کارهای او هیچ خط راستی وجود ندارد. این معماری از علم و فلسفه جدید الهام گرفته است.
آشفتگی، علم پیچیدگی و توجه به نشانه های کیهانی از لغات کلیدی در این سبک است.